หาดใหญ่ เป็นอำเภอที่สำคัญในจังหวัดสงขลา และถือเป็นเมืองเศรษฐกิจที่ใหญ่ที่สุดในภาคใต้ เป็นศูนย์กลางทั้งด้านสินค้า บริการ และการท่องเที่ยว แม้จะเป็นเมืองที่ไม่ติดทะเลโดยตรง (มีเพียงทิศเหนือที่ติดกับทะเลสาบสงขลา) แต่ชื่อของเมืองนี้กลับมีคำว่า “หาด” อยู่ ทำให้หลายคนเกิดความสงสัยถึงที่มาของชื่อ

ผู้คนมักจินตนาการว่าชื่อ หาดใหญ่ น่าจะมาจากชายหาดริมทะเลอย่างแน่นอน ทว่าแท้จริงแล้ว ที่มาของชื่อเมืองนี้มีเรื่องเล่าที่สืบทอดกันมา 2 ตำนานหลัก ๆ ที่น่าสนใจ ดังนี้

ตำนานที่ 1: มาจาก “หาดทรายใหญ่” ริมคลองอู่ตะเภา

เรื่องเล่าแรกกล่าวว่า มีหมู่บ้านแห่งหนึ่งตั้งอยู่ริมหาดทรายของคลองอู่ตะเภา ซึ่งอยู่ทางทิศใต้ของที่ว่าการอำเภอหาดใหญ่ในปัจจุบัน หาดทรายบริเวณนั้นมีขนาดค่อนข้างใหญ่และมีอยู่เพียงแห่งเดียวในบริเวณนั้น

ประชาชนนิยมขุดและขนทรายจากหาดแห่งนี้ไปใช้ในการก่อสร้างบ้านเรือน แต่ทรายก็ไม่เคยหมดไปจากหาด ชาวบ้านจึงเรียกหมู่บ้านแห่งนี้ว่า “หาดใหญ่” ตามลักษณะของหาดทรายขนาดใหญ่นั่นเอง

ตำนานที่ 2: มาจาก “ต้นมะหาดใหญ่”

เรื่องเล่าที่สองนั้นมีความแตกต่างออกไป โดยกล่าวว่าหมู่บ้านหาดใหญ่ในบริเวณที่ปัจจุบันเรียกว่า “หาดใหญ่ใน” เคยมีต้นมะหาดขนาดใหญ่ตั้งอยู่ ชาวบ้านในสมัยก่อนจึงเรียกหมู่บ้านบริเวณนั้นว่า “หาดใหญ่” ตามชื่อต้นมะหาดขนาดใหญ่

ตามสำเนียงของชาวปักษ์ใต้มักมีการลดคำพูดหลายพยางค์ให้เหลือน้อยที่สุด ต้นมะหาดดังกล่าวไม่มีเหลืออยู่แล้วในปัจจุบันเนื่องจากได้ล้มตายไปตามกาลเวลา

ประวัติอำเภอหาดใหญ่กับการเติบโตของเมือง

ในอดีตนั้น หาดใหญ่ เป็นชื่อที่ใช้เรียกบ้านหาดใหญ่และหมู่บ้านโคกเสม็ดชุน ซึ่งหมู่บ้านโคกเสม็ดชุนเดิมเป็นเพียงเนินสูงที่มีผู้อาศัยอยู่เบาบางและมีต้นเสม็ดชุนขึ้นอยู่มากมาย ต่อมาเมื่อทางการรถไฟได้มีการตัดทางรถไฟมาถึงหมู่บ้าน จึงทำให้ประชาชนอพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานและทำมาหากินเพิ่มขึ้น

เดิมสถานีรถไฟตั้งอยู่ที่สถานีอู่ตะเภา แต่เนื่องจากเป็นที่ลุ่มน้ำท่วมบ่อย การรถไฟจึงย้ายสถานีมาอยู่ที่สถานีชุมทางหาดใหญ่ในปัจจุบัน เพราะเป็นที่เนินสูงและเหมาะสมกว่า กิจการรถไฟจึงมีส่วนสำคัญอย่างยิ่งต่อความเจริญก้าวหน้าของอำเภอหาดใหญ่ตลอดมา

การยกฐานะและผู้สร้างความเจริญให้แก่เมือง

ชุมชนหาดใหญ่เติบโตอย่างรวดเร็ว จนมีผู้มองเห็นการณ์ไกลว่าบริเวณสถานีรถไฟจะเจริญก้าวหน้าอย่างแน่นอน จึงมีการจับจองซื้อที่ดินและสร้างสรรค์ความเจริญให้กับเมือง บุคคลสำคัญที่ได้ร่วมสร้างสรรค์ความเจริญให้กับหาดใหญ่อย่างแท้จริง ได้แก่ ขุนนิพัทธจีนนคร (เจียซีกี), คุณพระเสน่หามนตรี, นายซีกิมหยง และพระยาอรรถกระวีสุนทร ซึ่งบุคคลเหล่านี้ได้มีการตัดถนนและสร้างอาคารบ้านเรือนให้แก่ราษฎร

ต่อมาทางราชการจึงได้ยกฐานะจาก “บ้านหาดใหญ่” ให้เป็นอำเภอ โดยใช้ชื่อว่า “อำเภอเหนือ” ในช่วงแรก และในปี พ.ศ. 2460 ก็ได้เปลี่ยนชื่อเป็น “อำเภอหาดใหญ่” อย่างเป็นทางการ และได้มีการยกฐานะเป็นอำเภอชั้นเอกในปี พ.ศ. 2490 ในที่สุด